अग्निजता

कला संवाद

फायर्ड हाउसेसची संकल्पना परीकथा वाटत असली, तरी ती प्रत्यक्षात शक्य आहे. नादेर खलिलीने तर चंद्र आणि मंगळवार फायर्ड हाउसेसचे प्रपोजल नासाला दिले होते. त्याची खरोखर दखल घेतली गेली होती. जसे आपण घरातील माणसांशी जोडून घेतो, तसे ही घरे, घराच्या भिंती, जमीन, छत या गोष्टींशीही जोडून घ्यावे लागते. नात्यांसारखेच त्यांनाही वेळोवेळी लिंपावे लागते, वेळ द्यावा लागतो.

दीप्ति विसपुते

गर्द हिरवाईत झाकलेले डोंगर, पावसाने बदललेला नजारा आणि त्यातून डोकावणारी लाल कौलारू घरे. त्या कौलांचा भिजून ताजातवाना झालेला लाल तांबडा रंग भवतालाशी जणू जुगलबंदी करत असतो. भाजलेल्या मातीची ती कौले तापलेल्या उन्हात गारवा देतात आणि चढणारे उन जेव्हा कवडसे बनून त्यातून उतरते, तेव्हा काव्यमय होऊन जाते. न जाणे किती वर्षांपासून माती आपल्या आयुष्याचा असा अविभाज्य भाग झाली आहे. जगभरात सगळीकडे घरांवर मातीच्या कौलांचा वापर खूप पूर्वीपासून झाला आणि आजही होत आहे. मातीची घरेसुद्धा सगळ्या वास्तुपरंपरांमध्ये सापडतात. शहरीकरणाबरोबर दगड-मातीच्या घरांचा सिमेंट काँक्रीटच्या घरांपर्यंत प्रवास झाला. बैठ्या टुमदार इमारती जाऊन, काचेच्या चकचकीत इमारती दिसू लागल्या. जागतिकीकरणाच्या भाषेत जरी हा 'विकास' असला, तरी घर या गोष्टीचे असे व्यक्तिमत्वहीन रूप पाहून कुठेतरी तुटल्यासारखे वाटते.

माती, टेराकोटा या रोखाने अभ्यास करताना लक्षात आले, की जगभर वास्तुकलेत टेराकोटा वापरून बरेच यशस्वी प्रयोग केले गेले आहेत. चकचकीत काचेच्या इमारतींमध्येही टेराकोटाचा वापर करून सेंट्रल लंडनमधील सेंट गिल्स कोर्ट, न्यूयॉर्कमधील सेलफर्ड आर्किटेक्ट्सने बांधलेल्या इमारती, ऑस्ट्रेलियामधील नान तिएन इन्स्टिट्यूट, पर्यावरण शास्त्रज्ञ ज्यूस्ट बेकर यांचे कलात्मक घर आणि अशा अनेक वास्तूंच्या बाह्यरचनेमध्ये टेराकोटाचा वापर खूप कलात्मकतेने केला आहे. बांधकामातील बाह्यसौंदर्यापुरता मातीचा वापर हा एक भाग झाला; पण संपूर्ण घर मातीच्या भांड्यासारखे भाजून तयार करायचे, ही कल्पना किती भन्नाट आहे.

नादेर खलिली नावाचा एक अवलिया होऊन गेला. मूळचा इराणी असलेला हा अमेरिकन आर्किटेक्ट. अमेरिकेतून वास्तूकलेचा अभ्यास करून काही वर्षे अत्यंत मोठ्या प्रोजेक्ट्सवर काम केल्यानंतर, अचानक नादेरला वाटले, की आपण जे करतो आहोत ते अपूर्ण आहे. परिपूर्णतेच्या शोधात बाइकवर इराणमधील वाळवंटात फिरत त्याचा शोध पाच वर्षे चालू राहिला. पाच वर्षांनी त्याला त्याच्या जगण्याचा पाया असलेल्या चार गोष्टी सापडल्या. त्या होत्या अग्नी, माती, गरीब लोक आणि रुमीच्या कविता. गरीब आणि शरणार्थींसाठी पायाखालची माती वापरून भाजलेली घरे बनवता यायला हवीत, जी स्वस्त आणि टिकाऊ असतील, या ध्येयाने त्याला झपाटले. या झपाटलेपणात रुमीच्या कवितांमधील मानवतावाद आणि प्रेम या गोष्टी त्याच्या प्रेरणा होत्या. त्याने नंतरच्या काळात ज्या अनेक वास्तूरचना केल्या, त्या रुमीच्या कवितांसारख्याच सुंदर, अर्थपूर्ण आणि मनाला भिडणाऱ्या आहेत. माती, पाणी, अग्नी आणि हवा या शाश्वत तत्त्वांचा वापर करून, नैसर्गिक आपत्तींमध्येही टिकून राहणारी घरे तयार करणे, हे त्याचे उद्दिष्ट होते आणि त्याने ते यशस्वीपणे पार पाडून दाखवले.

नादेर खलिलींपासून प्रेरणा घेऊन, भारतात पाँडीचेरीजवळील ऑरोवीलामध्ये रे मीकर यांनी सिरॅमिक हाउसेसचा यशस्वी प्रयोग केला. रे मीकर आणि डेबरा स्मिथ हे मुळात अमेरिकन पॉटर. त्यांनी भारतात 'गोल्डन ब्रीज पॉटरी'ची स्थापना केली. सिरॅमिक हाउसेसची संकल्पना खलिलींकडून समजून घेऊन, ती प्रत्यक्षात आणण्यासाठी जवळपास पंधरा वर्षे रे मीकर प्रयोग करत राहिले.

माती हे एक अत्यंत प्रभावी माध्यम आहे. मातीची लवचिकता आणि ग्रहणक्षमता अफाट असते. त्यामुळेच हजारो वर्षांपासून घरे बांधण्यासाठी मातीचा वापर होतो. आखाती देश व आफ्रिका खंडात मातीची एकापेक्षा एक सुंदर रचना असलेली घरे बांधली गेली. मातीतून काय घडू शकते, हे ती पाहिल्यावर लक्षात येते. ती घरे सुंदरही आहेत आणि स्वस्तही; पण वारा आणि पाऊस हे दोन घटक या घरांसाठी हानीकारक ठरू शकतात. पॉटरीमध्ये भाजण्याची प्रक्रिया मातीला टिकाऊपणा देते आणि एक जलरोधक पदार्थ बनवते. हेच तंत्र वापरून १९७५मध्ये नादेरला खलिलींनी मातीची भाजलेली घरे बांधायाची कल्पना शोधली आणि ती यशस्वी करून दाखवली. खलिलींच्या या संशोधनाबद्दल समजल्यावर रे मीकर यांनी भारतातील गरीब वर्गासाठी कमी खर्चात घरे बांधण्यासाठी या पद्धतीचा अवलंब करायचे ठरवले. त्यासाठी संपूर्ण घरच मातीच्या भांड्यासारखे भाजायचे, अशी कल्पना होती. घरासाठी होणारा खर्च काढण्यासाठी मीकरनी ठरवले, की त्या घराचा एखाद्या भट्टीसारखा वापर करायचा. घर भाजताना त्याच्या आत विटाही भाजायच्या आणि नंतर त्या विकून इंधनखर्च काढायचा. आधी त्यांनी काही छोटी घरे बांधून पाहिली. ती भाजताना, भाजल्यानंतर काही अडचणी आल्या; पण त्यांचा प्रयोग यशस्वी झाला. त्यानंतर १९८७मध्ये या पद्धतीने मोठे घर बांधायची संधी त्यांना मिळाली. ऑरोवीलामध्येच त्यांच्या एका मित्रासाठी हे घर बांधायचे होते. 'अग्निजता' म्हणजे अग्नीतून जन्मलेला, असे त्या घराचे नाव निश्चित झाले. मध्यभागी गोल घुमट आणि त्याभोवती चार लंबगोलाकार भाग, म्हणजे व्हॉल्ट्स अशी रचना असलेली ही ऐंशी चौरस मीटर व्याप्ती असलेली इमारत होती. पावसात टिकून राहण्यासाठी भिंतीच्या बाहेरील बाजूस भाजलेल्या आणि आतील बाजूस न भाजलेल्या विटा वापरण्यात आल्या. लाकडी कमानींच्या आधाराने वीटा रचून, चिखलाच्या साहाय्याने एकमेकींत घट्ट बसवून, कमानींसारखे व्हॉल्ट्स बांधले गेले. वाळताना माती आकसते, याचा विचार करून वीटा रचल्या गेल्या. या बांधकामासाठी जो मजूरवर्ग काम करत होता, तो या अशा बांधकामाविषयी पूर्ण अनभिज्ञ होता. त्यांना योग्य मार्गदर्शन करून रे मीकर यांनी फार कौशल्याने बांधकाम करून घेतले.

बांधकाम पूर्ण झाल्यावर ते मातीचे घर पूर्ण वाळणे आवश्यक होते. त्यानंतरच ते भाजले जाणार होते; पण अडथळ्यांशिवाय यशाची मजा नाही असे म्हणतात. म्हणूनच की काय, मे महिना असूनही एका रात्री धो धो पाऊस कोसळला. घराचे बांधकाम पूर्ण काळजी घेऊन झाले होते, तरीही पावसाने काही प्रमाणात नुकसान केलेच. काही भाग पुन्हा लिंपून, रे मीकर आणि त्यांच्या टीमने दाखवून दिले, की आमची जिद्दही कमी नाही.

काही तांत्रिक कारणामुळे आणि बांधकामाचा खर्च भरून काढण्यासाठी ते मातीचे घर रिकामे भाजणे परवडणार नव्हते; म्हणून त्यात विटा भरून, नंतर त्या भाजलेल्या विटा विकून, त्यातून काही खर्च भागवावा, असे ठरले. त्यासाठी चार महिने आधीपासून विटा बनविणे सुरू झालं. ७० ते ८० हजार विटा या घरात भरल्या गेल्या. १५० बैलगाड्या भरून त्या विटा प्रत्यक्ष बांधकामाच्या जागी आणल्या गेल्या. घरात त्या विटा रचण्याचे काम चार आठवडे चालू होते; कारण भाजताना हवा आणि आग योग्य रीतीने फिरावी, यासाठी विटांची रचना सुयोग्य असणे आवश्यक होते.

भाजण्यासाठी पुरेशा जळणाची सोय करणे, हे अजून एक आव्हान होते. आसपासच्या भागातून चाळीस टनापेक्षा जास्त लाकूडफाटा जमवण्यात आला. आज ऑरोवीलाच्या आसपासचे गावकरी, आपल्या जमिनीत खास या सरपणासाठी लागणाऱ्या झाडांची लागवड करतात. जे त्यांच्या उत्पन्नाचे एक महत्त्वाचे साधन बनले आहे. शेवटच्या टप्प्यात माती, तांदळाचा कोंडा आणि शेण यांच्या मिश्रणाने संपूर्ण घर लिंपण्यात आले. आतील धग बाहेर न येता टिकून राहील आणि भिंती आतून पूर्ण भाजल्या जातील, यासाठी ते आवश्यक होते.

मग त्या घराला तावून सुलाखून निघण्यासाठी खरोखर अग्नीच्या सुपूर्द करण्यात आले. चार रात्री, चार दिवस भाजण्याची प्रक्रिया अखंड सुरू होती. सगळे सुरळीत होते आहे ना, याचे दडपण तेथील प्रत्येकाला होते. तहान, भूक, झोप सगळे विसरून रे मीकरसह सगळे जण चार दिवस त्या घराभोवती होते. साधारण ९८०डिग्री सेल्शिअस तापमानाला भाजण्याची प्रक्रिया थांबवली गेली. आतील धूर आणि गरम हवा निघून जाण्यासाठी ज्या खिडक्या मोकळ्या ठेवल्या होत्या, त्यादेखील लिंपण्यात आल्या; जेणेकरून धग आत राहील आणि आतील भाग पक्का भाजला जाईल. त्यानंतर तीन दिवसांनी 'अग्निजता' उघडायला सुरुवात झाली. प्रत्येकाच्या मनात कुतूहल, धाकधूक होती. सगळे काम यशस्वीपणे पार पडले होते. अग्नीतून मातीची एक सुरेख, सुंदर रचना जन्माला आली होती. भाजल्यामुळे जरी विरघळणार नसले, तरी सच्छिद्र असल्यामुळे भिंतींमध्ये पाणी झिरपण्याची शक्यता होती. म्हणून त्यावर चुन्यासह विशिष्ट मिश्रणाचा गिलावा करण्यात आला. पूर्ण झाल्यानंतर त्या घराचे रूप अवर्णनीय होते. त्यानंतर रे मीकर यांनी गावातील लोकांसाठी या पद्धतीने छोटी, टिकाऊ घरे बांधण्याचे प्रयोग केले. जे अत्यंत स्वस्त आणि टिकाऊ होते. शिवाय काही प्रसिद्ध वास्तूंची निर्मितीही केली.

फायर्ड हाउसेसची संकल्पना परीकथा वाटत असली, तरी ती प्रत्यक्षात शक्य आहे. नादेर खलिलीने तर चंद्र आणि मंगळवार फायर्ड हाउसेसचे प्रपोजल नासाला दिले होते. त्याची खरोखर दखल घेतली गेली होती. जसे आपण घरातील माणसांशी जोडून घेतो, तसे ही घरे, घराच्या भिंती, जमीन, छत या गोष्टींशीही जोडून घ्यावे लागते. नात्यांसारखेच त्यांनाही वेळोवेळी लिंपावे लागते, वेळ द्यावा लागतो. आज आपण जी जीवनशैली निवडली आहे, त्यात घराशी असे जोडून घ्यायला प्रत्येकालाच वेळ असेल असे नाही, तरीही ज्यांना शक्य आहे त्यांनी अशा प्रकारच्या घरांचे प्रयोग करायला हवेत.

नादेर खलिली आणि रे मीकर यांच्यासारखेच मानवता आणि प्रेमावर श्रद्धा ठेवून फायर्ड हाउसेसची संकल्पना रुजविण्याचे काम आज बरेच आर्किटेक्ट्स करत आहेत. त्यांच्या प्रयत्नांना यश मिळो आणि रुमीच्या कवितांसारखेच प्रेमाचे कवडसे त्या मातीच्या घरांमधून पडत राहोत.