शस्त्र हा विषय खूपच अभिमानाचा, ऐतिहासिक स्थित्यंतरांचे महत्त्व अधोरेखित करणारा; मात्र तितकाच उपेक्षित. पुराणकाळापासून अलिकडच्या ब्रिटिश साम्राज्याच्या अस्तापर्यंत आणि आक्रमकांनी आणलेल्या शस्त्रांपासून स्थानिकांनी घडविलेल्या शस्त्रांपर्यंतचा हा प्रवास शब्दबद्ध करता आला, हे समाधान मोठे आहे. एका मुलीने या क्षेत्रात काम करणे, अनेकांना आश्चर्याचे वाटते. ती पाऊलवाट स्वीकारल्याशिवाय तिचे महत्त्व आपल्या ध्यानी येत नाही. गिरीजा दुधाट रुळलेल्या वाटांवरून जायचे नाही, या निश्चयावर ठाम होते. दहावीचे वर्ष संपताना पुढे काय, हा प्रश्न पडला. ज्या क्षेत्रात भरपूर फिरण्याची संधी मिळेल, त्या फिरण्यातून अनेक गोष्टी शिकता येतील, स्वतंत्रपणे काम करण्याचे स्वातंत्र्य मिळेल, या अपेक्षांची पूर्तता करणारी 'पुरातत्त्वशास्त्र' ही अनवट वाट चपखल वाटली आणि माझा नवा प्रवास सुरू झाला. अशा वेगळ्या क्षेत्रात सातत्याने काम करायचे, तर आपली स्वतःची, अभ्यासाची, संशोधनाची कामे शक्य तितक्या लवकर सुरू करायला हवीत, हे सुरुवातीलाच जाणवले; त्यामुळे अकरावीला कला शाखेला प्रवेश घेण्याचा सुज्ञ निर्णय घेतला. कला शाखेची निवड केल्याने, स्वतंत्र कामांची सुरुवात करण्यासाठी मला पुरेशी मोकळीक मिळाली. इतिहास, पुरातत्त्वातील अनेक विषयांमध्ये हातपाय मारण्याची माझी धडपड सुरू झाली. इयत्ता अकरावी आणि बारावीमध्ये नगरच्या वस्तुसंग्रहालयात प्रशिक्षणार्थी विद्यार्थिनी म्हणून काम करत होते. तेव्हा मोडी लिपी शिकायला सुरुवात केली. त्याच्या बरोबरीने मला कुठल्याही विषयावर स्वतंत्रपणे काम करता येईल, यासाठी वेगवेगळे विषय चाचपडून पाहत होते. एखादा अशा विषय मनाला भावत नव्हता. एके दिवशी विचार करता करता एकदमच विषय डोळ्यांसमोर तरळला तो म्हणजे, 'शस्त्र' आणि मी एकदम चमकले. लहानपणापासूनच 'शस्त्र' या गोष्टीबद्दल मला प्रचंड आकर्षण होते. इतके, की लहानपणीच्या माझ्या खेळण्यांमध्ये खूप साऱ्या रिमोटच्या गाड्या आणि सतराशेसाठ प्लास्टिकची शस्त्र होती. त्यात तलवारी, खड्ग, सुऱ्या, ढाली, बंदुका अशी मोठी रेंज होती. नगरसारख्या लष्करी ठिकाणी लहानाची मोठी झाल्याने, शहराच्या आजूबाजूला दिसणारे रणगाडे, हातात बंदुका घेऊन ऐटीत फिरणारे जवान, यामुळे हे आकर्षण जास्तच वाढले असावे असे वाटते. 'शस्त्र' हा विषय नक्की केल्यावर शोधाशोध सुरू झाली. फारसे लिखित संदर्भ आढळले नाहीत. दुर्दैव म्हणजे, तेजस्वी इतिहास असूनही आपल्या मराठी भाषेत एकही पुस्तक हाती लागले नाही. जी काही पुस्तके मिळाली, ती बहुतांश परकीय होती. आपल्या देशातील शस्त्रांचा, त्यांच्या परंपरांचा, इतिहासाचा अभ्यास करण्यासाठी परकीय स्रोतांची मदत घ्यावी लागावी, याचे वैषम्य वाटले आणि त्यातूनच पुस्तक लिहिण्याचा निर्णय पक्का झाला. निर्णय घेतला तरीही वाट सोपी नव्हती. लिखित स्रोतांची वानवा, विश्वासार्ह माहिती देणाऱ्या, सहकार्य करणाऱ्या व्यक्तींचा अभाव, संग्रहालयांमध्ये आणि वाचनालयांमध्ये प्रवेश मिळायला येणाऱ्या सतराशेसाठ अडचणी, मिळणाऱ्या माहितीतील तफावत आणि विरोधाभास, अशा अनेक अडचणी समोर उभ्या होत्या. २०१६ हे वर्ष काहीसे भरकटलेले गेले. २०१७ हे वर्ष मात्र शस्त्राभ्यास या विषयाला कलाटणी देणारे ठरले. वर्षाच्या सुरुवातीला हैदराबाद येथील सालारजंग संग्रहालयाचे अभिरक्षक अहमद अली आणि ज्येष्ठ शस्त्रसंग्राहक गिरीश जाधव यांची भेट झाली. गुरूंची पोकळी भरून निघाली. 'तुला असे का वाटते, की शस्त्रांवरची पुस्तकेच तुला शस्त्रांबद्दल माहिती देतील? शस्त्रांनाच त्यांच्याबद्दल विचार. तीच तुला त्यांच्याबद्दल सांगतील,' या जाधव यांच्या शब्दांनी शस्त्रांकडे पाहण्याची दृष्टीच बदलली आणि संग्रहालयातील शस्त्रांशी मूक संवाद सुरू झाला. अहमद अली सरांच्या मार्गदर्शनाखाली शस्त्र संवर्धनाच्या प्रक्रिया शिकण्यास सुरुवात केल्यानंतर, शस्त्रांचा अभ्यास अधिक व्यापक पातळीवर उचलला गेला. हे सगळे करत असताना शैक्षणिक दिनक्रमात बदल होऊन, मी बारावीनंतर पुरातत्त्वशास्त्राच्या शिक्षणासाठी बडोद्याला गेले. नव्या नवलाईशी जुळवून घेताना चार-पाच महिन्यांसाठी शस्त्रे बाजूला पडली. महाविद्यालयात अभ्यासक्रमाला सुरुवात झाल्यानंतर त्याला एक वेगळाच आयाम प्राप्त झाला. पुरातत्त्वशास्त्राची विद्यार्थिनी म्हणून अभ्यास करताना, प्रत्येक वस्तूचा, प्रत्येक शस्त्राचा जुन्यात जुना पुरावा, त्याची स्थिती, उत्क्रांती अगदी सहज डोळ्यांसमोर दिसू लागली आणि यातूनच शस्त्रांची क्रमश: होत गेलेली उत्क्रांती पुस्तकात मांडणे सोपे झाले. मला २०१८ मध्ये मे-जून असे दोन महिने नवी दिल्लीतील राष्ट्रीय संग्रहालयाच्या शस्त्रविभागात इंटर्नशिप करण्याची संधी मिळाली आणि शस्त्रांचा विविधांगी दृष्टिकोनातून अभ्यास करण्याची कवाडे खुली झाली. हे दोन महिने शस्त्र विभागातील शस्त्रे हाताळणे, त्यांचे संवर्धन, त्यांचे छायाचित्रण, डिजिटलायझेशन अशा अनेक पातळ्यांवर माझा शस्त्राभ्यास या काळात समृद्ध झाला. या सगळ्याच्या बरोबरीने भारतभरातील संग्रहालये पालथी घालणे (यात दिल्लीपासून विशाखापट्टणमपर्यंत आणि राजस्थानपासून आसामपर्यंतच्या संग्रहालयांचा समावेश होता) पुस्तकाच्या परिशिष्टांसाठी शस्त्रांवरील नक्षीकामासंदर्भात राजस्थान, दिल्ली, हैदराबाद येथील स्थानिक कारागिरांना भेटून, त्यांच्याकडून माहिती गोळा करणे, शस्त्र संवर्धनाच्या प्रक्रियांच्या नोंदी करणे, मर्दानी खेळांचे प्रशिक्षण देणाऱ्या संस्थांना, व्यक्तींना भेटणे याही गोष्टी सुरू होत्या. मराठी भाषेमध्ये वापरले जाणारे शस्त्रांसंबंधीचे शब्दप्रयोग या परिशिष्टासंबंधी ज्येष्ठ लोकसाहित्य अभ्यासक डॉ. प्रभाकर मांडे आणि डॉ. लीलाबाई गोवितकर यांची मोलाची मदत झाली. मजकुरात वारंवार बदल करावे लागू नयेत, म्हणून मी प्रत्यक्ष लिखाण खूप उशीरा सुरू केले. जून २०१८मध्ये सुरू करून सप्टेंबर २०१८मध्ये लिखाण पूर्ण झाले. नगरचे खडूशिल्पकार आणि चित्रकार अशोक डोळसे यांनी पुस्तकासाठी उत्तम रेखाचित्रे काढून, माझे काम खऱ्या अर्थाने पूर्णत्वाला नेले. एक उत्तम दस्तऐवजीकरण पार पडल्याची भावना मनात होती आणि वाढलेली जबाबदारी त्यातून जाणवत होती. या एका विषयातून पुढच्या अभ्यासासाठी अनेक शस्त्रप्रांतांची दारे माझ्यासाठी खुली झाली होती. प्रसिद्ध प्रकाशनसंस्थेकडून पहिल्याच प्रयत्नांत पुस्तक स्वीकारले गेले, ही माझ्यासाठी आश्चर्याची आणि आनंदाची बाब होती. यातूनच पुढे 'शस्त्रवेध' प्रकाशित झाले.
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट