अगदी अलीकडची म्हणजे मार्च २०२१ची घटना. गीता आणि बबिता फोगटची मामेबहीण रितिका फोगट या महिला पहिलवानाने आत्महत्या केली; कारण होते सबज्युनिअर गटातील राज्यस्तरीय कुस्ती स्पर्धेतला पराभव.
२०१६च्या 'रियो ऑलिम्पिक'मध्ये रौप्यपदक मिळविलेली अमेरिकेची सायकलिस्ट केली कॅटलिनने मार्च २०१९मध्ये वयाच्या अवघ्या २३व्या वर्षी आत्महत्या केली. कारण होते, नैराश्य.
कॅनडाची टेनिसपटू रिबेका मारिनोने वयाच्या अवघ्या २२व्या वर्षी टेनिसमधून तडकाफडकी निवृत्ती घेतली. कारण, क्रिपलिंग डिप्रेशन. म्हणजेच जगण्याची मूलभूत कार्ये मर्यादित बिंदूपर्यंत येण्याचा गंभीर आजार.
टेनिसच्या उत्तुंग यशानंतरही सेरेना विल्यम्स मातृत्वानंतर खचली होती. तिने २०१८मध्ये रॉजर कप हार्ड कोर्ट स्पर्धेतूनच माघार घेतली; कारण होते, पोस्टपार्टम डिप्रेशन. म्हणजेच प्रसुतीनंतरचे नैराश्य.
ही यादी संपता संपणार नाही. मानसिक तणाव खेळाडूला कसा उद्ध्वस्त करू शकतो, याची ही काही प्रातिनिधिक उदाहरणे. या नैराश्यातूनच काही जण मृत्यूला कवटाळतात, काही जण नैराश्यासह जीवन कुंठतात, तर काही जण या नैराश्याविरुद्ध लढतात. जपानची नाओमी ओसाका अशीच एक स्टार टेनिसपटू, जी या मानसिक तणावाविरुद्ध लढलीच नाही, तर नवा लढा उभारला. तिने असे पाऊल उचलले, की टेनिसविश्वात खळबळ उडाली. तिच्या याच निर्णयामुळे किती तरी खेळाडूंना तणावाविरुद्ध सामोरे जाण्याचे धाडस मिळाले.
नाओमी ओसाकाने असे काय केले होते? ही कहाणी नाओमीच्याच तणावापासून सुरू होते. नाओमीला 'सोशल एंग्झायटी'ने घेरले. हा मानसिक तणावाशी संबंधित एक आजार आहे. या आजाराचे लक्षण म्हणजे लोकांमध्ये मिसळताना असुरक्षिततेची भावना निर्माण होणे, स्वत:ला दुर्बल समजणे. 'ग्रँडस्लॅम'च्या टेनिस स्पर्धेचा एक नियम आहे. तो म्हणजे विजय होवो किंवा पराजय, तुम्हाला सामन्यानंतर पत्रकारांना सामोरे जावेच लागेल. असे नाही केले, तर दंडात्मक कारवाई होतेच; शिवाय स्पर्धेतून निलंबितही केले जाते. टेनिसविश्वात 'ग्रँडस्लॅम' स्पर्धा सर्वांत प्रतिष्ठेची असते. या स्पर्धेसाठी टेनिसपटू आपले करिअर पणाला लावतात. ही संधी कुणालाही सहज मिळत नाही. ती कामगिरीच्या आधारेच मिळते. मग अशी संधी कोण गमावेल? नाओमीने जूनमधील फ्रेंच ओपनमध्ये पहिले धाडसी पाऊल उचलले, ते म्हणजे पत्रकारांना सामोरे जाण्यास थेट नकार दिला. त्याचे कारण म्हणजे पराभवानंतर खेळाडू आधीच प्रचंड मानसिक तणावात असतो. त्यात त्याने पत्रकारांच्या प्रश्नांना सामोरे जाणे म्हणजे त्या खेळाडूचे पुन्हा मानसिक खच्चीकरणच आहे. 'माझ्या मानसिक तणावाचा आदर स्पर्धेने ठेवावा. तुम्हाला काय कारवाई करायची ती करा; पण मी सामन्यानंतर पत्रकारांना सामोरी जाणार नाही. तुम्हाला नियम बदलावाच लागेल,' अशा रोखठोक शब्दांत नाओमीने आपली भावना व्यक्त केली.
नाओमीच्या या निर्णयाने अनेकांच्या भुवया उंचावल्या. हा खूपच धाडसी निर्णय होता; कारण तिला 'फ्रेंच ओपन'सारख्या 'ग्रँडस्लॅम' स्पर्धेला मुकावे लागणार होते. मात्र, तिच्या या निर्णयाने अनेकांच्या डोळ्यांवरची झापडे उडाली. नाओमीने खेळाडूंच्या तणावाचा विषय छेडला आणि आयोजक नव्याच तणावाखाली आले. नाओमी म्हणते, 'लोकांना खेळाडूंच्या मानसिक स्वास्थ्याचा आदरच नाही. मी हे पत्रकार परिषदेत अनुभवले आहे. खेळाडूला असे प्रश्न विचारले जातात, ज्याबद्दल तो स्वत:लाच संशयाने पाहू लागतो. अनेक खेळाडूंना खचताना मी पाहिले आहे. जेव्हा खेळाडू अशा अवस्थेत असतो, तेव्हा काही प्रश्न त्याच्या हृदयावर घाव घालतात.'
नाओमीला टेनिस संघटनेने खूप समजावले. हा नियम सर्वांसाठी समान आहे. 'स्पेशल केस' म्हणून तुझ्यासाठी तो बदलता येणार नाही वगैरे वगैरे. नाओमी तरीही आपल्या भूमिकेवर ठाम राहिली. फ्रेंच ओपनच्या पहिल्या फेरीत नाओमीने विजय मिळवला; पण ती पत्रकारांना सामोरी गेली नाही. नाओमीवर १५ हजार डॉलरचा दंड करण्यात आला. या पुढेही तिने नियम मोडला, तर निलंबनाची कारवाई करण्यात येईल, अशी तंबीही टेनिस अधिकाऱ्यांनी दिली. नाओमीवर त्याचा काहीही परिणाम झाला नाही. उलट तिने ट्विटरवर पोस्ट करताना म्हंटले, की मला आशा आहे, की माझ्यावर जो दंड लावला, तो मानसिक स्वास्थ्याशी संबंधित संस्थेला दिला जाईल. यानंतर नाओमीने स्पर्धेतूनच माघार घेतली.
या घटनेचे पडसाद टेनिसविश्वात तीव्रतेने उमटले. अनेक दिग्गज खेळाडू नाओमीच्या पाठीशी खंबीरपणे उभे राहिले, तर काही जणांनी तिच्या या निर्णयावर नाराजीही व्यक्त केली. स्टार खेळाडू सेरेना विलियम्सने उघडपणे नाओमीला समर्थन दिले. ती म्हणाली, 'प्रत्येक जण वेगळा आहे. त्याला त्याच्या पद्धतीने पुढे जाण्याचा अधिकार आहे. नाओमीने जे केले ते सर्वोत्तम आहे.' माजी टेनिसपटू मार्टिना नवरातिलोवा, बिली जीन किंग अशा अनेकींनी नाओमीला पाठिंबा दिला. नाओमी म्हणते, हा नियम कालबाह्य झाला आहे आणि नेमके याच प्रश्नाकडे लक्ष मला वेधायचे आहे.
नाओमीने नैराश्याविरुद्ध एक लढाई छेडली खरी. मात्र, खेळातली पुरुषी मानसिकता अजूनही संपलेली नाही. टेनिसविश्वातली क्रमांक दोनची महिला नैराश्यावर बोलली म्हणून तिला दंड केला जातो. मात्र, दीड वर्षापूर्वी पुरुषांमधील अव्वल टेनिसपटू नोव्हाक जोकोविच, ज्या वेळी बाल्कन प्रांतात करोनाचे सर्व नियम झुगारून स्पर्धा आयोजित करतो, त्या वेळी तर त्याच्यावर काहीच कारवाई झाली नाही. तो तर 'सुपरस्प्रेडर' ठरला होता. त्याच्यासह पत्नी व चार खेळाडू पॉझिटिव्ह आढळले होते. एवढेच नाही, तर जागतिक क्रमवारीतला सहाव्या क्रमांकाचा अलेक्झांडर झ्वेरेव याने त्याच्या पूर्वाश्रमीच्या मैत्रिणीला मारहाण केली, मानसिक छळ केला. मात्र, अलेक्झांडरने हे सगळे आरोप नाकारले. आरोप नाकारले म्हणजे टेनिस संघटनेने लगेच त्याला निर्दोष ठरवले. अलेक्झांडरवर कोणतीही कारवाई केली नाही. हाच अलेक्झांडर २०१६ मध्ये उत्तेजक द्रवसेवन प्रकरणी दोषी आढळला होता. डॉक्टरांच्या सल्ल्याने औषध घेतल्याचे तो म्हणाला म्हणून टेनिस संघटनेने तेव्हाही त्याच्यावर कारवाई केली नाही. मात्र, नाओमीने नैराश्याविरुद्ध निडरपणे भूमिका मांडली म्हणून तिच्यावर कारवाई करण्यात टेनिस संघटनेने तत्परता दाखवली. या तत्परतेला लिंगभेदाची किनार असल्याचे नकळतपणे जाणवते.
२०१८ ची अमेरिकन ओपन स्पर्धा जिंकल्यानंतरच नाओमीला 'सोशल एंग्झायटी' हा आजार जाणवू लागला होता. सामन्यापूर्वी किंवा सामन्यानंतर तिला कुठेही पाहा, तिच्या कानावर नेहमी हेडफोन लावलेला असतो. ती कोणतीही स्टाइल वगैरे नाही, तर सामाजिक भीतीची तीव्रता जाणवू नये म्हणून शोधलेला तो एक उपाय होता. आता याच आजाराविरुद्ध ती लढत आहे. तिच्या एकाकी लढ्यानंतर विम्बल्डन, फ्रेंच, अमेरिकन, ऑस्ट्रेलियन ओपन या चारही ग्रँडस्लॅम स्पर्धांचे अधिकारी जमिनीवर आले. टेनिसमध्ये नियमांत सहजासहजी बदल होत नाहीत. मात्र, नाओमीमुळे या चारही 'ग्रँडस्लॅम'च्या अधिकाऱ्यांना मानसिक आजाराशी संबंधित विषयावर स्पष्टीकरण द्यावे लागले. जे अधिकारी तिच्या निलंबनाची धमकी देत होते, त्याच अधिकाऱ्यांना या विषयावर गंभीरपणे विचार करू, असे आश्वासन नाओमीला द्यावे लागले. टेनिस कोर्टवर बॅकहँडच्या फटक्यांनी सामने जिंकणाऱ्या नाओमीचा नैराश्याविरुद्धचा फोरहँड मनेही जिंकून गेला. यावर पुढे काय निर्णय होईल माहीत नाही. मात्र, नाओमीने अनेक खेळाडूंचा तणाव हलका केला, हे नक्की.
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट