स्वरयंत्र काढून टाकलेली झेल्टा आणि प्रयोगशाळेत असलेला जयलक्ष यांच्यामध्ये फुलणाऱ्या नात्याची ही कथा. दोघेही बोलत नाहीत; पण त्यांना परस्परांची भाषा समजते. त्याच्यासाठी ती मोठे धाडस करते. त्याच्यामध्ये गुंतत जाते आणि शेवटी वेळ येते विरहाची.
- प्रसाद नामजोशी
स्वरयंत्र काढून टाकल्याच्या खुणा तिच्या मानेवर अजूनही आहेत. त्या बघून एखाद्या माशाच्या मानेवर असणाऱ्या कल्ल्यांची आठवण होते. रोज सकाळी उठल्यावर आरशात बघून एकदा त्यावरून हात फिरवायची तिला सवय आहे. तशा तिला अनेक सवयी आहेत. रोज सकाळी अलार्मच्या आवाजाने उठायचे, टबमध्ये अंघोळीसाठी पाणी सोडायचे, कॅलेंडरचे पान फाडायचे, अंडी उकडायला ठेवायची आणि पाणी उकळण्याचा तो आवाज सुरू झाला, की टबमध्ये बसायचे. आत्ममग्न व्हायचे. पाण्याच्या अनेकरंगी नादांतून एलायझाचा दिवस सुरू होतो. तिच्या आयुष्यात शब्द नाहीत. नाद मात्र आहेत.
एलायझा एका शासकीय प्रयोगशाळेत सफाई कर्मचारी आहे. तेथे तिला समजून घेणारी, तिच्याशी संवाद साधू शकणारी झेल्टा आहे. अनुभवी, उत्साही झेल्टा एलायझाची जवळची मैत्रीण आहे. शेजारी राहणारा गिल्स हा चित्रकार. गिल्स एकटा आहे, त्याला फारसे काम नाही. तोही एलायझाला समजून घेऊ शकतो.
अर्थात, एलायझाला काय हवे आहे, हे तोवर कोणाला समजत नाही, जोवर तिच्या त्या प्रयोगशाळेत संशोधनासाठी म्हणून चक्क एक मेल-मर्मेड किंवा जलयक्ष दाखल होतो. हा जलयक्ष एलायझाला आवडतो. तोही तिच्यासारखाच! जात्याच अबोल. एका काचेच्या पिंपात ठेवले आहे त्याला. तिला बोलता येत नाही, त्यालाही नाही; पण तरी कळते भाषा सहवेदनेची. सह-अनुभूतीची. सहानुभूती नव्हे.
त्या दोघांनाही न आवडणारी आणखी एक गोष्ट तेथे समान आहे, स्ट्रिकलँड. जलयक्षावर लक्ष ठेवायला आलेला हा अत्यंत उर्मट असा सरकारी अधिकारी आहे. आपल्या हातातल्या रॉडने त्या जलचर जिवाला सतत शॉक देऊन, त्याची अवहेलना करणे त्याला अतिशय आवडते. त्या भानगडीत त्याने त्याची दोन बोटेही गमावली आहेत आणि म्हणून जलयक्षाचा अधिकाधिक राग करणे सुरू आहे. आता त्याची नजर आहे एलायझावर. तिचा मूकपणा त्याला आकर्षित करू लागलेला आहे. माझ्याबरोबर राहशील, तर तोंडाने थोडा फार आवाज काढू शकशील, हे त्याने तिला सरळसरळ आव्हान दिलेले आहे. घरी गेल्यावर पत्नीसमवेत एकांतात तिची बडबड त्याला असह्य होते. 'गप्प बस, शांतता हवी आहे मला,' तो सांगतो. पत्नीबरोबर रत होतानाही त्याच्या कल्पनेत एलायझाच असणार.
एलायझाला याची कल्पना असण्याचे कारण नाही. तिला बिचारीला तर आपल्याला आवडू लागलेल्या जलयक्षावरून अमेरिका आणि रशिया यांच्यात रस्सीखेच सुरू झालेली आहे, हेसुद्धा माहिती नाही. दिवस साठच्या दशकातले. शीतयुद्धाचे. रशियाने एका कुत्रीला अंतराळात पाठवून अमेरिकेवर आघाडी घेतलेली आहे. आता त्यांना या जलयक्षाला अंतराळात पाठवायचे आहे. त्याची माहिती पुरवणारा त्यांचा कॉम्रेड आहे त्या प्रयोगशाळेतला शास्त्रज्ञ डॉक्टर रॉबर्ट. म्हणजे एकीकडे रशिया, दुसरीकडे अमेरिका आणि मधे जलयक्षाच्या प्रेमात पडलेली, मूक एलायझा.
अचानक प्रयोगशाळेत काही हालचाली घडू लागतात. अमेरिकन सैन्याचे जनरल हॉइट तेथे येतात. या प्राण्याचे काय करायचे याची चर्चा सुरू होते. रशियाला तो मिळू द्यायचा नाही. वास्तविक तो जीव संगीताला प्रतिसाद देऊ शकतो, ही महत्त्वाची माहिती रॉबर्टनेच रशियाला एव्हाना पुरवली आहे; पण तो शास्त्रज्ञही आहेच. त्यामुळे त्या जिवाला पाण्यात टाकायला हवे, त्याला तुम्ही मारून टाकू शकत नाही, हे तो कळवळून जनरल हॉइटना सांगतो. त्यावर जनरल त्याला सांगतात, 'तुला काय म्हणायचे आहे ते मी ऐकून घेईन; पण मी काय करायचे ते तू मला नाही सांगायचेस बरे बाळा!' एलायझा हे सगळे चोरून ऐकते आहे.
तिला धक्का बसला आहे. रॉबर्ट काही करू शकत नाही. ती आता गिल्सला जलयक्षाला तेथून बाहेर काढण्याविषयी सांगू लागते. हे सांगताना ती अॅग्रेसिव्ह झालेली आहे. ती म्हणते तो जेव्हा माझ्याकडे बघतो, तेव्हा माझ्यात काहीतरी कमी आहे, असे त्याला वाटत नाही. आपल्याला आहे तसेच बघणारा तो एकच जीव अस्तित्वात आहे, याची तिला खात्री आहे.
आता जलयक्षाला वाचवायचा प्रयत्न दोन जण करत आहेत. एलायझा आणि डॉक्टर रॉबर्ट. रॉबर्ट पुन्हा आपल्या रशियन कॉम्रेडला भेटतो आणि 'त्या'ला वाचवायचा प्रयत्न करू, असे सांगतो. रशियाकडूनही 'त्या'ला मारून टाकायचा सल्ला दिला जातो. रॉबर्ट नकार देतो. मी देशभक्त आहे, तसा शास्त्रज्ञही आहे, मला शिकायचे आहे, हा त्याचा मुद्दा. त्यावर त्याला उत्तर मिळते, की आपल्याला काही शिकायची गरज नाही. अमेरिकेने नसत्या गोष्टी शिकायला नकोत, हे महत्त्वाचे. त्यांचा मुद्दा सरळ आहे.
शेवटी एलायझाचा मुद्दा गिल्सला पटतो आणि तो तिच्या प्लॅनमध्ये सहभागी होतो. शासकीय प्रयोगशाळेतून अभ्यासासाठी आणलेल्या अत्यंत सुरक्षित अशा जलयक्षाला पळवायची योजना. एलायझाच्या त्या योजनेत अनेक त्रुटी आहेत. प्रत्यक्ष पळवण्याच्या तिच्या प्रयत्नात अनेक गोष्टी आडव्या येतात; पण एलायझाच्या मागावर असलेल्या झेल्टाची, तो जीव वाचवायची आटोकाट इच्छा असलेल्या रॉबर्टची ऐनवेळी मदत होते आणि एलायझाच्या घरातल्या टबमध्ये जलयक्ष विराजमान होतो. पाऊस सुरू होऊन कालवा भरण्याचा दिवस ती कॅलेंडरवर नोंदवून ठेवते. त्या दिवशी त्याला कालव्यात सोडायचे, असे तिचे ठरलेले आहे.
दुसऱ्या दिवशी झेल्टा आणि एलायझा नेहमीप्रमाणे कामावर जातात. जलयक्ष गायब झाल्याप्रकरणी चौकशा सुरू आहेत. स्ट्रिकलँड दोघींना बोलावून घेतो. दोघीही हात वर करतात. एलायझाकडे मात्र आता डोळे वटारून बघण्याची हिंमत स्ट्रिकलँडला होत नाही. तुमच्याकडून काय माहिती मिळणार? लोकांची घाण साफ करणारे कर्मचारी तुम्ही, असा अकारण शेरा तो मारून त्यांना जायला सांगतो. झेल्टा सुटकेचा निश्वास टाकून बाहेर जाते. एलायझा मात्र स्ट्रिकलँडच्या डोळ्याला डोळा भिडवून खाणाखुणा करते. त्याला अर्थ कळत नाही. झेल्टाला कळला आहे; पण ती वेळ मारून नेते. स्ट्रिकलँडच्या तोंडावर त्याचा उद्धार करण्याचे धैर्य एलायझाला आलेले आहे. एकप्रकारे स्ट्रिकलँडनेच ते बहाल केले आहे. शत्रूच्या तेजाने स्वत:ला समृद्ध करत जाणाऱ्या एखाद्या परीकथेतल्या गोष्टीप्रमाणे एलायझामध्ये हे परिवर्तन झालेले आहे.
एलायझाच्या घरी जलयक्ष हळूहळू काही गोष्टी समजू लागलेला आहे. एलायझाच्या स्पर्शाचे अर्थ तो लावू लागलेला आहे. एकदा तोही तिला स्पर्श करतो, एलायझा शहारते; पण सावरतेही. काळ काही प्रहरांचा जावा लागतो; पण एका नव्या अनुभवाला ती सामोरी जाते. दुसऱ्या दिवशी तिच्या चेहऱ्यावरच्या हास्याचा अर्थ झेल्टाला लक्षात येऊ लागतो. सगळे कळल्यावर ती म्हणते, 'बाई, कुठल्या का असेना; पण शेवटी पुरुषावर विश्वास ठेऊ नये हेच खरे!'
एलायझाला आता प्रणयाचे नवे नवे खेळ सुचू लागलेले आहेत. आता ती त्याचा आणि आपला एकत्र विचार करू लागलेली आहे. दोघांना एक टब पुरणार नाही, म्हणून ती संपूर्ण बाथरूम पाण्याने भरते. पाणी बाहेर गळू लागते. आता ते कधी नव्हे ते चार प्रेक्षक लाभलेल्या खालच्या थिएटरमध्येसुद्धा टपकू लागलेले आहे. शेजारचा गिल्स पळत पळत तिच्या घरात जातो आणि अखंड धारा बाहेर पडत असलेल्या बाथरूमचे दार खेचतो. पाण्याचा प्रवाह मोकळा होतो आणि जलयक्षाच्या मिठीत असलेल्या अत्यंत समाधानी एलायझाला तो बघतो!
आता पाऊस सुरू झालेला आहे, कालवा भरत आला आहे. एलायझाचे मन जड झालेले आहे.
तिकडे स्ट्रिकलँड रॉबर्टवर नजर ठेवून आहे. त्यामुळे त्याला रशियन एजंट कडून गोळ्या घातल्या जातात. मरणासन्न रॉबर्टकडून स्ट्रिकलँड हवी ती माहिती घेतो आणि झेल्टापर्यंत पोचतो. तिचा नवरा घाबरून त्याला असलेली माहिती सांगून टाकतो आणि स्ट्रिकलँड एलायझाच्या घरी पोचतो. आता ती गिल्ससमवेत जलयाक्षाला कालव्यात सोडायला गेलेली आहे. भिंतीवरचं कॅलेंडर हे स्ट्रिकलँडला सांगत फडफडते आहे.
कालवा. विरहाचा प्रसंग. आपल्या दोघांना जाता येणार नाही, तुला एकट्याला जावे लागेल, असे एलायझा जलयक्षाला सांगत असतानाच स्ट्रिकलँड तेथे पोचतो आणि अमानुषपणे गोळ्या चालवतो; पण जलयक्ष उठून उभा राहतो. यक्षच तो, त्याच्या जखमा भरलेल्या आहेत. आता तो एलायझाला घेऊन कालव्यात उडी मारतो. पाण्यात खोल आत तो तिला जवळ घेतो. स्वरयंत्र काढून टाकलेल्या तिच्या मानेवरच्या खुणा आता पाण्यात श्वास घेण्याच्या झडपा होतात. एलायझाचे नवे आयुष्य सुरू होतं. 'दि शेप ऑफ वॉटर' हा चित्रपट अनेक नव्याजुन्या कथांचे संदर्भ एका वेगळ्या पद्धतीच्या सादरीकरणातून आपल्यापुढे मांडतो. एलायझाच्या भावनांना अधिक गहिरे करून एका गूढ पातळीवर खोलवर नेऊन ठेवतो.
दि शेप ऑफ वॉटर (इंग्रजी/ १२३ मिनिटे/ २०१७)
लेखक : गिलेर्मो गेल तोरो, वॅनिसा टेलर
दिग्दर्शक : गिलेर्मो गेल तोरो
कलाकार :
एलायझा- सॅली हॉकिन्स
झेल्टा- ऑक्टॅव्हिया स्पेन्सर
स्ट्रिकलँड- मायकेल शेनॉन
गिल्स- रिचर्ड जेन्किंस
(सर्वोत्कृष्ट चित्रपट आणि दिग्दर्शनासह चार ऑस्कर पुरस्कार आणि सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्रीसह एकूण तेरा नामांकने)