कासव हे एक प्रतीक आहे न कंटाळता हळूहळू चालण्याचे. 'कासव'मधील जानकीला त्याच्या आधारानेच किनारा सापडतो. ती मानवेंद्रची आई होते आणि त्यालाही त्याच्या कोषातून बाहेर काढते. आपल्याला आपले गाणे समजणे आणि ते खुलेपणाने गाता येणे, हे महत्त्वाचे. दोघांना ते सापडते आणि त्यांचे जग बदलते.
सुमित्रा भावे
जानकी (इरावती हर्षे) ही 'कासव' या चित्रपटाची नायिका. जानकी म्हणजे जनकाची मुलगी. आपल्या पुराणकथेत जनक राजा अत्यंत अभ्यासू म्हणून ज्ञानी. अत्यंत वैभवसंपन्न आणि सखोल ज्ञानी म्हणून विरागी, असे त्याचे वर्णन आहे. त्याची मुलगी जानकी. ही भूमी नांगरताना सापडलेली मुलगी त्याने आपलीशी केली, तिचा सांभाळ केला, तिला वाढविली, ती जानकी. 'कासव'मधील जानकीने स्वत:च्या मनाची भूमी नांगरताना रस्त्यात सापडलेल्या मुलाला निरपेक्षतेने आपलेसे केले. त्याच्या निराशेच्या आजारात त्याला सांभाळत, अलगद बाहेर काढले.
जानकी ही उच्च मध्यमवर्गातील, सुशिक्षित, आधुनिक जीवनशैली असलेली स्त्री. जग बघितलेली. अमेरिकेत नवऱ्याचा मोठा व्यवसाय. तो सधन, यशस्वी व्यावसायिक. संपन्न होऊन जीवनाचा भरभरून उपभोग घेण्यात वाईट काय आहे, हा त्याचा प्रश्न रास्तच आहे. या विचारात दोष काहीच नाही; पण यातून स्वकेंद्रित जीवनशैली तयार होते की काय? उपभोगाची नशा वेगळीच. वेग वेगळाच. त्या चक्राच्या झोलात भयाचाही उन्माद चढतो की काय? उपभोग संपला, की एक हँगओव्हर येतो. त्याची दमणूक, पोकळी. स्वत: व्यवसाय करत नसलेल्या गृहिणीला यशस्वी पुरुषाच्या या जीवनचक्राबरोबर इच्छा असो वा नसो, धावावे लागणार आहे. तिच्या दमणुकीचे स्वरूपच वेगळे. चक्रातल्या पुरुषाला आपल्याभोवती विश्व फिरते आहे, असा विजयी भास होत असताना एखाद्या स्त्रीला या चक्राच्या वेगाबरोबर तिची होणारी फरफट व चक्राची दमवणारी गती दिसत असणार. असा हा जानकीचा अनुभव आहे. मुलगा अमेरिकी पद्धतीप्रमाणे सोळा वर्षांचा झाल्यावर घर सोडून मित्रांबरोबर राहायला गेला आहे. कदाचित 'घर सोडून' हे वर्णन चुकीचेच आहे. आत्ता कोठे त्याला (मित्रमंडळी स्वत: निवडलेली असतात. आई-वडील, नातेवाईक जन्माबरोबर सक्तीने चिकटतात) 'स्वत:चे घर' मिळते आहे. जानकीच्या एकटेपणाचे भान ना मुलाला आहे, ना नवऱ्याला. एक दिवस जानकी भारतात येऊन राहण्याचा निर्णय घेते. तेथेही तिच्या लक्षात येते, की नातेवाइक, जुने मित्र-मैत्रिणी आपापल्या जगण्यात गर्क आहेत. पुन्हा ती एकटीच. जानकी म्हणते, 'लोकल, ट्रेन बघितली, की तिच्यासमोर उडी घ्यावीशी वाटायची. सुरी हातात घेतली, की मनगट कापून घ्यावेसे वाटायचे.' निराशेतून संताप. तो स्वत:शिवाय कोणावर काढायचा? पण ती जानकी होती. तिने स्वत:कडे, स्वत:च्या अस्वस्थतेकडे बघितले आणि स्वत:ला बजावले, की या मानसिक गोंधळातून बाहेर पडण्यासाठी संतापून जगणे संपविणे हा मार्ग नाही. स्वत:चे प्रयत्न पुरेसे ठरत नसतील, तर यातून बाहेर येण्यासाठी इतरांची मदत घ्यायला हवी. हे इतर कोण, तर प्रशिक्षित तज्ज्ञ किंवा आपल्याविषयी सहानुभूती असलेली आपल्या प्रेमाची माणसे. आपले दु:ख, ताण स्वत:पाशीच ठेवले, तर त्याच्यावर बुरशी चढेल, त्याला मोकळी हवा द्यायला हवी. म्हणजे ही भावना, हा कोंडमारा स्वत:वर सक्ती करून दुसऱ्यापाशी व्यक्त केला पाहिजे. जानकी स्वत:ला ढकलून मानसोपचार तज्ज्ञाकडे जाते. पहिल्यांदा कासवाप्रमाणे अस्वस्थतेची जाणीव झाल्यावर प्रथम स्वत:चेच निरीक्षण करण्यासाठी निष्क्रिय होते. अशी कशी मी? स्वत:चे आयुष्य नीट जगू शकत नाही, या अपराधीपणाच्या भावनेतून बाहेर येते. मानसोपचार तज्ज्ञ म्हणतात, हळूहळू बाहेरचे जग बघायला लाग. ते जग फार भयंकर नाही. त्यात मैत्र आहे. आनंद आहे. तुझ्यातील आनंद शोध, तो दुसऱ्याला दे. ते त्यांचा आनंद तुला देतील. तू दुसऱ्याचे एकटेपण कमी कर. तुला दुकटेपण मिळेल.
या जानकीचा विचार करता करता, मलाच आपल्या भल्या पूर्वजांनी वापरलेल्या भाषेचा अर्थ लागतो. 'उतणार नाही, मातणार नाही, घेतला वसा टाकणार नाही,' हे काय आहे? हे कोणी कोणाला म्हणायचे? तर हे आपण आपल्यालाच म्हणायचे. 'मी स्वत:चा छळ करणार नाही. दुसऱ्याचा छळ करणार नाही. कोणालाच परीक्षेत उनुत्तीर्ण ठरवणार नाही. कासवासारखी न कंटाळता हळूहळू चालत राहीन.' जन्मलेल्या प्रत्येकाने गर्भातच जगण्याचा वसा घेतला आहे. तो मधेच टाकून कसा चालेल? यातून हळूहळू कासवाच्या गतीने, कासवाचे प्रतीक उमटत गेले आणि अधिकाधिक स्पष्ट आणि समर्पक होत गेते.
निसर्गाने कासवाची उत्पत्ती डायनॉसॉरच्या आधी केली. कासव हा जगातील सर्वांत अहिंसक प्राणी. धोका वाटला, तर तो स्वत:ला मिटून घेतो; पण दुसऱ्यावर हल्ला किंवा प्रतिहल्ला करत नाही. कासवे लहान असताना छोटे मासे वगैरे जे मिळेल ते खातात. काय खावे हे शिकविण्यासाठी त्यांची आई जवळ नसते. कासव मोठे होऊ लागते, तसे ते शाकाहारी बनते. समुद्रातील शेवाळे, इतर घाण खाऊन ते समुद्र स्वच्छ ठेवण्याचे काम करते. कासव स्वत:च्या संरक्षणासाठी पाठीवर स्वत:चेच कवच घेऊन फिरते. जगात सर्वांत जास्त वर्षे जगणारा प्राणी म्हणजे कासव. या कासवाचे अंतरंग मऊ असते. म्हणे चवदार असते. ते खाण्याची माणसांना चटक लागू लागली आहे. कासवीण ही किनाऱ्याच्या वाळूत अंडी घालते. तिला पाण्याबाहेर जास्त काळ राहता येत नाही; त्यामुळे अंडी तेथेच सोडून तिला समुद्रात परतावे लागते. दिवस भरले, की अंडी फुटून पिल्ले बाहेर येतात. आपली आपण समुद्रात धाव घेतात. पोहायला-जगायला शिकतात. माणूस ही समुद्राकडे निघालेली पिल्ले पकडून खातो; पण माणूस सहृदय आणि निरपेक्षही आहे. या सहृदय माणसांना या पिल्लांना 'तशा' माणसांपासून वाचवावे लागते. ही पिल्ले वाचली, तर त्यांची मोठी कासवे होतील, तर समुद्र स्वच्छ राहील, तर निसर्गाचे चक्र नीट चालेल. दत्ताभाऊ हे एक गांधीविचारी कोकणामध्ये असे कासवांच्या संरक्षणाचे आणि संवर्धनाचे काम करत आहेत. जानकीची त्यांच्याशी सहज गाठ पडते. तिला त्यांचे काम आवडते. ती त्यामध्ये सहभागी होते.
तिला रस्त्यात आजारी झालेला, आत्महत्येचा प्रयत्न केलेला, निराशेच्या गर्तेत गेलेला मानवेंद्र (आलोक राजवाडे) नावाचा, साधारण तिच्याच मुलाच्या वयाचा मुलगा सापडतो, तेव्हा ती या कामालाच निघाली आहे. मी मानवला सांगते, की कासविणीने तिची पिल्ले बघितलेलीच नसतात. तिला समुद्रात एखादे पिल्लू दिसले, की हे आपलेच आहे की काय, असे वाटते आणि तिच्या डोळ्यांत पाणी येते. त्यामुळे तिच्या डोळ्यांत सतत पाणी असते. असे आईपण मानवेंद्र जानकीत जागवितो. जानकी दत्ताभाऊंना म्हणते, 'यापुढे कुटुंबाची व्याख्या बदलायला हवी. नुसत्या रक्ताच्या नात्याने जी माणसे एकत्र येतात, त्यांना कुटुंब म्हणणे पुरेसे नाही. मनाच्या नात्याने एकत्र येणाऱ्या माणसांनाही कुटुंब म्हणायला हवे. आज ही नाती रक्ताच्या, जातीच्या पार गेली आहेत, हे खरेच आहे. पूर्वी प्रत्येकाच्या कुवतीनुसार काम घेतले जाई आणि गरजेनुसार लाभ दिला जाई, हे कुटुंबाचे वैशिष्ट्य होते. कुटुंबात प्रेम, काळजी, त्याग यांना महत्त्व असते, असे काल काय आणि आज काय, हेच मानले जात होते. त्यातील नाती 'टच अँड गो' नसतात. कुटुंबाची नाती तत्कालिक स्वरूपाची नसतात. कायमस्वरूपाची असतात. खोल असतात. आपलेपणा देतात. रक्ताशिवायच्या कुटुंबातही हे सारे आले, तर त्याला कुटुंबाची संज्ञा शोभेल, नाहीतर आज समाज (सर्व देशातील, सर्व थरातील) तात्पुरत्या सुखाच्या ओढीने ग्रस्त होऊन आजारी पडतो आहे. अशा समाजात निराशेच्या आणि आत्महत्येच्या आजाराची साथ झपाट्याने पसरते आहे.'
मानवला (मानवेंद्र) प्रश्न पडला आहे, 'माणसे अशी का असतात?' जानकी विचारते, 'अशी म्हणजे कशी?' मानव म्हणतो, 'दुष्ट आणि दु:खी. त्यांना स्वार्थापलीकडे काही दिसतच नसते.' जानकी म्हणते, 'तू कुठे दुष्ट आहेस? तू दु:खी आहेस.' स्वत:च्या दु:खापुढे (ते दु:ख अनेक कारणांनी स्वत:च ओढावलेले असते) माणूस आंधळा होतो. मग दुष्ट होऊन दुसऱ्याला दु:ख देण्यास मागेपुढे पाहत नाही. प्रेम आणि बांधिलकी यांचा तोल निसटलेला असतो, हे त्याचे मूळ कारण. मग ते प्रेम, वस्तू, काम, व्यक्ती, कल्पना कशाचेही असो. माणूस सतत हा तोल साधण्याची कसरत करत असतो. त्यात सुखदु:खाचे झोले असतात. संगीताच्या तालात 'काल' असतो. एक पोकळ अवकाश. तसा तो जगण्यातही असायला हवा. कासवाला तो उमजला आहे. त्यानेच तोलाबरोबर तालही साधला जातो.
काही वेळा तज्ज्ञांपेक्षाही अनुभवी, जे त्याच अनुभवातून गेले आहेत, अशांशी आपल्या मनाचे ताण, शंका, कुशंका बोलणे सोपे होते. ते समंजस, विवेकी असतील, तर अस्वस्थ माणसाला त्यांच्याशी मोकळेपणाने अगदी मनातील कुरूपही संकोच न बाळगता बोलता येईल. मग त्यांनी दिलेल्या सल्ल्याचा विचारही करावासा वाटेल. ते विवेकी माणूस अनेकदा न विचारलेल्या प्रश्नांची कल्पना करूनही संवाद साधू शकेल. तसा संवाद मानव आणि जानकी यांच्यात होतो. मानव हळूहळू निवत जातो. एसटी स्टँडवरच्या अनाथ चहावाला पोऱ्या परशाशी दोस्ती करू शकतो. जानकीला अचानक अमेरिकेला परत जावे लागते. तिचे जाणे एवढे अचानक होते, की त्यांना एकमेकांचा निरोपही घेता येत नाही. जानकी गेली हे समजल्यावर पहिल्यांदा मानवचे डोळे वाहायला लागतात. नंतर लगेच किनाऱ्यावरून समुद्राकडे तुरू तुरू धावणारी कासवाची पिले पाहून त्याचा आणि परशाचा चेहरा मावळत्या सूर्यप्रकाशात उजळून निघतो. सावकाश चालणारी कासवे जानकी आणि मानव या दोघांनाही निवांत जगण्याची समज देतात.
मानवला सुखदु:खात शब्दाशिवाय खुल्या आवाजात लकेरी घेण्याची सवय आहे. त्याच्या लकेरी म्हणजे त्यांचे गदगदून आलेले रडणे आहे. जानकी त्याच्या या रडण्याला शब्द देते (गीतकार : सुनील सुकथनकर)
अपनेही रंग में नहाऊं मैं तो
अपनेही संग में गाऊं...
दोघांनाही आपापले गाणे सापडले आहे. वेगळे, तरी सारखे.