सुडौल बांध्याचा आभासी आरसा

'फिट्सपिरेशन' हा ट्रेंडिंग हॅशटॅग वापरून, अनेकींनी स्वत:चे 'फिट' 'दिसणारे' फोटो सोशल मीडियावर अपलोड केले. आपल्या सुदृढ शरीरामुळे, व्यायामातील सातत्यामुळे इतरांनाही प्रेरणा मिळावी, हा सद्हेतू त्यात असला, तरी यातून महिलांना नैराश्य आल्याचेच एका अभ्यासातून समोर आले.

आसावरी चिपळूणकर

Asawari.Chiplunkar@timesgroup.com

समाजमाध्यमांचा विविध कारणांसाठी उपयोग होत असला, तरी विशेषत: वयात येणाऱ्या मुली आणि अगदी चाळिशीपर्यंतच्या महिलांकडून स्वत:चे फोटो अपलोड करण्याचे प्रमाण खूप आहे. काही प्रसंगी त्याचा फटका बसत असला, तरी स्वत:चे फोटो पोस्ट करण्याचे प्रमाण घटलेले नाही. समाजमाध्यमांवर, त्यातही 'इन्स्टाग्राम'वर अलीकडेच 'फिट्सपिरेशन' (फिटनेस इन्स्पिरेशन) हा हॅशटॅग ट्रेंडिंग होता. त्यात अनेकांनी (आणि अनेकींनीही) स्वत:ला 'फिट' दाखवणारे आपापले फोटो अपलोड केले. अभिनय क्षेत्रातील मंडळी तर हे सातत्याने करतच असतात, कारण शरीर हाही त्यांच्या करिअरसाठीचा उपयुक्त घटक आहे. त्यांचे 'फिट' दिसणे किंवा राहणेही त्यांच्या चाहत्यांच्या संख्येत वाढ किंवा घट करणारे ठरू शकते. त्यामुळे त्यांच्या उत्पादनावर (चित्रपट, नाटक, मालिका, वेब सीरिज इ.) परिणाम होऊ शकतो. मात्र, दैनंदिन आयुष्यात केवळ 'प्रेझेंटेबल' राहणेही पुरेसे असलेल्यांनी 'सिक्स' किंवा 'एट पॅक्स'चा आग्रह का धरावा? किंवा अति त्रासातून 'फिट' राहण्याचा प्रयत्न करावा का, हा खरा मुद्दा आहे.

याच विषयाला धरून नुकतेच एक सर्वेक्षण करण्यात आले. त्यात १७ ते २५ वयोगटांतील तरुणींचा सोशल मीडियावरील फोटोंसंदर्भात अभ्यास करण्यात आला. इन्स्टाग्रामवर 'फिट्सपिरेशन' हा हॅशटॅग वापरून ज्या तरुणी स्वत:च्या व्यायामाचे आणि विविध कोनांतून स्वत:च्या 'फिट' शरीराचे फोटो अपलोड करत होत्या, त्या फोटोंवर या सर्वेक्षणात अधिक लक्ष केंद्रित करण्यात आले. पोस्ट केलेल्या फोटोंमुळे इतरांना प्रेरणा (इन्स्पिरेशन) मिळावी, या हेतूने खरे तर 'फिट्सपिरेशन' हा हॅशटॅग सुरू झाला. मात्र, या ट्रेंडकडे लक्ष ठेवणाऱ्या १७ ते २५ वयोगटांतील १०० तरुणींचा ऑस्ट्रेलियातील 'फ्लिंडर्स युनिव्हर्सिटी'ने अभ्यास केला. अशा हॅशटॅगमुळे प्रत्यक्ष व्यायामाला चालना मिळत नसल्याचे लक्षात आले. त्यातून काही फायदेशीरही घडत नाही. कुणाच्या तरी आयुष्यात चांगला बदल घडून यावा, ही सकारात्मकता आणि फोटो अपलोड करणाऱ्यांना मिळणारी प्रसिद्धी या पलीकडे फार काही घडत नसल्याची नोंद अभ्यासगटापैकी एक असलेल्या इव्हांका प्रिचर्ड यांनी केली.

एखाद्या व्यक्तिमत्त्वाचा त्या व्यक्तीच्या शरीराच्या ठेवणीशी अत्यंत जवळचा संबंध असतो. उदा. स्थूल व्यक्ती कुठलेही काम काहीसे निवांत करते. त्यामानाने सुदृढ शरीराची व्यक्ती काम भराभर संपवते. याचा सौंदर्याशी खरे तर संबंध नाही; पण कार्यक्षमतेशी संबंध असल्यामुळे कुणाचा अधिकार मानला जातो आणि कुणाचा मानला जात नाही, यात फरक पडतो. फक्त नोकरीच्या ठिकाणीच नाही, तर जलद किंवा गतिमान काम करणाऱ्या व्यक्तीचे किंवा कामाचा चांगला उरक असलेल्या व्यक्तीचे बोलणे सहसा टाळले जात नाही. नोकरीच्या ठिकाणीही नाही आणि सहसा नातेवाईक किंवा कुटुंबीयांकडूनही नाही.

याचसाठी शरीराची ठेवण आणि एकंदरितच व्यक्तिमत्त्व सुदृढ असणे आवश्यक आहे. मात्र, हा विचार डोक्यात न ठेवता अनेकदा 'फिट्सपिरेशन'सारख्या ट्रेंडमुळे चुकीचे 'डाएट' केले जाण्याची शक्यता असते. जीवनशैलीत फार मोठा बदल करणे शक्य नसते, तेव्हा व्यायामावर भर दिला, तरी खरे तर पुरेसे ठरते. किमान निरोगी राहण्यासाठी तरी पुरेसे ठरू शकते. मात्र, महिला याबाबत काही वेळा अति सजग राहून अति व्यायाम करतात आणि त्याचाही शरीरावर वाईट परिणाम करून घेतात किंवा 'सुडौल बांधा' या कल्पनेजवळ जाणे शक्य नसल्यास नैराश्यग्रस्त तरी होतात.

यात आणखी एक महत्त्वाचा भाग आहे, तो समाजाकडून रुजवल्या जाणाऱ्या महिलांच्या सौंदर्याविषयीच्या कल्पना. महिलांना घरातूनच सातत्याने सुंदर दिसण्याविषयी सांगितले जाते. लहान वयापासूनच त्यांच्याशी या विषयावर कुटुंबीय, नातेवाइक, मित्रमंडळी, शाळा-कॉलेजमधील शिक्षक-प्राध्यापक असे अनेक जण चर्चा करतात. प्रत्येक व्यक्तिमत्त्वाची खरे तर वयात येण्याच्या टप्प्यापासूनच, 'आपल्याला काय चांगले दिसते,' याची एक विशिष्ट कल्पना स्वत:पुरती तयार होत असतेच. मात्र, महिलांच्या बाबतीत सौंदर्याची विशिष्ट कल्पना त्यांच्यात रुजवली जाते. प्रेमात वगैरे पडण्याच्या वयात तर काही वेळा आपल्याला आवडणारी व्यक्ती जे आणि जसे सांगेल, त्याच पद्धतीने वागले-बोलले जाते. त्यातच पेहरावही तसाच केला जातो. याचमुळे महिलांबाबतचे अनेक सौंदर्यविषयक निर्णयही एक प्रकारे समाज घडवत असतो. त्यातही सोशल मीडियामुळे विशिष्ट पद्धतीने दिसणे म्हणजेच चांगले, हेही ठसवले जाऊ लागले आहे. यातूनच स्वत:च्या शरीराबद्दलचा चक्क न्यूनगंड निर्माण होऊ लागला आहे.

वास्तविक पाहता काही वेळा (विशेषत: प्रसूतीनंतर वगैरे) महिलांना पुन्हा पूर्ववत होण्याची, वजन कमी करण्याची गरज असते. हल्ली तर महाविद्यालयीन तरुणींमध्येही 'जंक फूड' खाण्याच्या वाढलेल्या प्रमाणामुळे ओबेसिटी किंवा चुकीच्या पद्धतीने वजन वाढलेले दिसते. अशांनीही आणि खरे तर एकंदरितच प्रत्येकानेच स्वत:च्या उत्तम आणि निरोगी आरोग्यासाठी वजन आटोक्यात ठेवणे आवश्यकच आहे. मात्र, पोट पुढे असलेल्या पुरुषाला सहज कुणी त्यावरून बोलत नाही. तेच महिलांना मात्र पोटाच्या एखाद्या घेरावरूनही 'नीट कपडे घालता येत नाहीत का', 'शोभते तरी आहे का हे', वगैरे तत्काळ टोमणे ऐकवले जातात. यातूनच महिलांना स्वत:च्या शरीराबाबतचा गंड अगदी कुठल्याही वयात मनात निर्माण होऊ लागतो.

अलीकडेच सोशल मीडियावरील फक्त 'फिट्सपिरेशन' नाही, तर त्यासारख्या इतरही काही ट्रेंड्समुळे महिलांना व्यायामासाठी प्रेरणा मिळण्यापेक्षाही नैराश्यच अधिक येऊ लागले असल्याचे 'प्लस वन टूडे' या जर्नलमध्ये प्रसिद्ध झालेल्या अभ्यासातही म्हटले आहे. प्रत्यक्षात दैनंदिन कामांमध्ये अनेकींना खरोखरच व्यायामासाठी वेगळा वेळ काढणे शक्य होत नाही, हे बहुतेकींकडचे मुख्य कारण असते. मात्र, आपले शरीर गतिमान असेल आणि योग्य वयात, आवश्यक त्या तपासण्या करून घेतल्या जात असतील, तर सोशल मीडियावर केवळ दिखाव्यासाठी अट्टाहास नकोच, असेच बहुतेक तज्ज्ञांचे मत आहे.

आहार, वजन, त्यातील घट आणि वाढ, एकंदरितच आरोग्यविषयक गोष्टींबाबत महिलांना विशेष उत्सुकता असते. स्वत:च्या शरीराची ठेवण योग्य राखण्यासाठी जसे या विषयांबाबत वाचन केले जाते किंवा माहिती मिळवली जाते; तसेच गर्भवती राहण्याचा विचार केल्यापासून अगदी प्रसुतीनंतर मग पुढे मुलांच्या दृष्टीने कायमच महिला सातत्याने योग्य आहाराबाबत प्रयोगशील राहतात. विविध जाहिरातींना भुलणे, निरनिराळ्या व्हॉट्स अॅप मेसेजना (त्यांविषयी खात्री न करता) फसणे आणि विविध 'डाएट्स'चे कुटुंबीयांप्रमाणेच स्वत:साठीही प्रयोग करत राहणे... यांसारख्या गोष्टी जितक्या पटकन महिला टाळतील, तितके त्यांचे स्वत:च्या शरीराविषयी न्यूनगंड बाळगणे कमी होईल.

विविध उत्पादनांच्या जाहिरातींसाठी काम करणाऱ्या मॉडेल्स आणि फॅशन मॅगझिन्सकडूनही ज्यांना सातत्याने काम दिले जाते, त्या मॉडेल्स अत्यंत बारीक चणीच्या असतात. जाहिरातींमधील उत्पादने म्हणजे बहुतांशी गृहोपयोगी वस्तू असतात. त्यामुळे सर्वसामान्य प्रेक्षक असलेल्या महिला या जाहिराती पाहून शरीराची ठेवण अशीच असावी, असा विचार करू लागतात. 'प्लस वन टूडे' जर्नलने केलेल्या सर्वेक्षणातही अनेक महिलांनी 'सुदृढ'पेक्षाही 'बारीक चणी'चे असायला आवडेल, असेच म्हटले आहे. याचसाठी अभ्यासकांनी निष्कर्षात असे सुचवले आहे, की जाहिरात कंपन्या आणि फॅशन मॅगझिन्सनी निरनिराळ्या शरीराच्या ठेवणीच्या मॉडेल्सना संधी द्यावी, तरच चुकीचा संदेश जाणार नाही. व्यक्तिमत्त्व आकर्षक असावे, असे वाटण्यात खरे तर गैर काहीच नाही. मात्र, त्याचा अट्टाहास न करता शरीर सुदृढ राहण्यावर भर देणे जास्त गरजेचे आहे. त्यातून आपोआपच सौंदर्य, कामातील चंचलता आणि निरोगी राहणे या गोष्टी साधल्या जाणार आहेत.